Metafizyczne opowieści nauki jako fundament pluralizmu naukowego

 

Kazimierz Jodkowski *

 

Metafizyczne opowieści nauki

 

jako fundament pluralizmu

 

naukowego

 

(cz. I)

 

 

Phillip E. Johnson jest inicjatorem tzw. ruchu inteligentnego projektu. [1] Choć sama idea inteligentnego projektu występowała u wielu antyewolucjonistów i antydarwinistów, dopiero Ph.E. Johnson potrafił skupić wokół siebie grupę kilkunastu aktywnych autorów – matematyków (William Dembski, David Berlinski), filozofów (Stephen C. Meyer, Del Ratzsch), biologów (Paul Nelson, Jonathan Wells), biochemików (Michael Behe), publicystów i teologów (w nawiasach podałem tylko najbardziej znane nazwiska). Do nurtu tego przyznają się też liczni autorzy działający, zanim jeszcze Ph.E. Johnson zainicjował na początku lat 1990-tych swój ruch (Dean H. Kenyon, Walter L. Bradley, Siegfried Scherer, J.P. Moreland, John Mark Reynolds, William Lane Craig, Hugh Ross, Nancy Pearcey i inni).

 

Johnson porusza sprawy mi bliskie. Pisze na tematy, którymi sam się interesuję. Jego spostrzeżenia dotyczące filozofii nauki, filozofii kultury czy filozofii polityki uważam za niezwykle cenne. Zwłaszcza cenne dla biologów jest demaskowanie roli filozoficznego „zaplecza” darwinizmu, bo filozofowie nauki – o czym wspomnę niżej – o roli filozofii w nauce dyskutują od dawna.

 

Filozoficzna natura sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

 

Kontrowersja ewolucjonizm-kreacjonizm z pozoru ma charakter przyrodniczy. Podstawowe twierdzenia obu rywalizujących koncepcji dotyczą świata przedmiotów ożywionych, dotyczą pochodzenia życia i jego rozmaitych form. Phillip E. Johnson przekonuje jednak, ze spór ten dotyczy ogólnej filozoficznej wizji rzeczywistości i natury nauki. Wypowiada też zaskakującą dla laika, ale dobrze uzasadnioną tezę, że podstawowe poparcie teoria ewolucji czerpie nie z empirii, ale ze swojego filozoficznego, materialistyczno-naturalistycznego zaplecza. [2] Johnson idzie więc w tym samym kierunku, co ja w swojej książce, [3] gdy próbowałem wyjaśnić, dlaczego tak rzadkie są merytoryczne dyskusje między kreacjonistami i ewolucjonistami. Dla kogoś niezorientowanego wydawałoby się czymś oczywistym, że jeśli kreacjoniści i ewolucjoniści dążą do prawdy na temat pochodzenia życia i jego form, powinni spokojnie rozważyć wszystkie za i przeciw. Tymczasem jeśli dochodzi między nimi do dyskusji, to z reguły przybiera ona postać „odsądzania od czci i wiary”. Według ewolucjonistów kreacjoniści są pseudonaukowcami motywowanymi przez ideologiczne i religijne poglądy. Kreacjoniści jako słabsi i liczebnie, i pod względem wpływów „nie pozwalają sobie” aż na tak radykalne przekreślanie przeciwnika, ale i po ich stronie można zanotować ostre, choć nie tak liczne jak u ewolucjonistów, wypowiedzi. [4]

 

To dziwne zjawisko braku merytorycznej dyskusji próbowałem wyjaśniać [5] tzw. relacją niewspółmierności, jaka istnieje między obiema zwalczającymi się koncepcjami. „Niewspółmierność” jest terminem z filozofii nauki i odnosi się do takiej relacji między rywalizującymi ujęciami, koncepcjami czy teoriami, że stają się one do pewnego stopnia nieporównywalne, a nawet do pewnego stopnia nieprzetłumaczalne. [6] Antagoniści po obu stronach, widząc niewspółmierność rywalizującej koncepcji, odrzucają ją całkowicie uznając, że nie zasługuje ona na merytoryczną dyskusję.

Teza Johnsona, że istota omawianego sporu dotyczy podstawowych filozoficznych i światopoglądowych spraw, nie przekreśla mojej odpowiedzi. Uwypukla natomiast jej część, dotyczącą metodologicznej i ontologicznej niewspółmierności.

 

Dla żadnego współczesnego filozofa nauki nie ulega wątpliwości, że uczeni nie mogą funkcjonować bez jakiegoś filozoficznego zaplecza, bez wstępnego rozumienia zarówno natury rzeczywistości, jak i natury uprawianej przez siebie nauki. Istnienie filozoficznych założeń, także materialistyczno-naturalistycznych, nie może więc być uznane za coś nagannego. Ale jak to często bywa ze wstępnymi założeniami, ich istnienie nie musi być i często nie jest – przynajmniej wyraźnie – uświadamiane. Uczonym niejednokrotnie wydaje się, że dalecy są od filozofii, że działają w sferze „faktów i logiki”. Oto przykład, jeden z wielu, jak darwiniści nieświadomie zakładają, iż nie dysponują niczym więcej, jak tylko doborem naturalnym, będącym „ślepym zegarmistrzem” w sensie sprecyzowanym przez Richarda Dawkinsa: [7]

 

Większość struktur biologicznych ma ewolucyjną plastyczność, która umożliwia alternatywne funkcje. Termin „preadaptacja” dotyczy struktury, która ewoluowała w jednym kontekście i dostosowała się także do innej funkcji. Pojęcie to nie pociąga, że struktura ta jakoś ewoluuje przewidując swoje przyszłe zastosowanie. Dobór naturalny nie może przewidywać przyszłości i może jedynie ulepszać jakąś strukturę w kontekście jej obecnej użyteczności. Lekkie siateczkowate kości ptaków (patrz Rys. 1.6 [tu niereprodukowany]) są homologiczne wobec kości związanego z ziemią przodka ptaków. Jednak siateczkowate kości nie mogły ewoluować u przodków jako przystosowanie do przyszłych lotów. Jeśli lekkie kości poprzedzały zdolności do lotu, na co wyraźnie wskazuje zapis kopalny, to musiały one pełnić jakąś funkcję na ziemi. Prawdopodobnymi przodkami ptaków były ruchliwe dwunożne dinozaury, które także korzystałyby z lekkiego szkieletu. Być może skrzydłopodobne kończyny przednie i pióra, które zwiększyły powierzchnię tych kończyn, zostały przystosowane do lotu po tym, jak funkcjonowały w jakiejś innej zdolności, takiej jak społeczna prezentacja, na przykład w zalotach. Pierwsze loty mogły być tylko powiększonymi skokami w pościgu za ofiarą lub w ucieczce przed drapieżnikiem. Gdy już lot stał się zaletą, dobór naturalny mógł przemodelować skrzydła i pióra, by lepiej spełniały tę dodatkową funkcję. [8]

 

Mamy opisany przypadek, który może (powtarzam: może) sugerować wcześniejsze planowanie – pewna linia gadów [9] osiąga wcześniej pewne cechy, będące warunkiem przyszłych lotów. A jednak autorzy eksploatują wszystkie inne możliwości, tylko nie tę. I nie ma dla nich znaczenia, że możliwości te najzwyczajniej w świecie leżą poza zasięgiem empirii, w sferze „takich sobie bajeczek”. Jeśli jakaś cecha niezbędna do lotu pojawiła się wcześniej, to musiała być przydatna do czegoś innego (idea preadaptacji). Musiała niezależnie od tego, czy wiemy, do czego była przydatna. Tu wystarczy tylko wyobraźnia, umiejętność tworzenia bajeczek, jak je nazywa Gould, [10] (oprócz wymienionej w cytowanym tekście przydatności do zalotów w literaturze znaleźć można jeszcze pomysły, że „półskrzydła” służyły do łapania owadów i że mogły kontrolować temperaturę ciała, a same pióra mogły pomagać wysiadywać jaja). Musiała ta cecha być do czegoś przydatna, bo jaką mamy alternatywę? Ingerencję Stwórcy? Otóż z logicznego punktu widzenia taka alternatywa istnieje. Możemy dyskutować, czy jest ona płodna metodologicznie (ewolucjoniści uważają, że zamyka ona drogę do dalszych badań naukowych). Ale ewolucjoniści dyskusję taką podejmują niechętnie, bo ich zdaniem sprawa została już dawno rozstrzygnięta, jeszcze przez Darwina. Została rozstrzygnięta przez przyjęcie tezy naturalizmu metodologicznego: w wyjaśnieniach naukowych nie można odwoływać się do ingerencji czynnika nadnaturalnego. Teza naturalizmu metodologicznego ma sens przy pewnych mocnych założeniach ontologicznych – kiedy albo Boga nie ma, albo jeśli jest, to nie działa w bezpośredni sposób.

 

I to właśnie twierdzenie – Boga albo nie ma, albo nie działa w przyrodzie – jest twardym jądrem ewolucjonizmu. Twarde jądro (jest to termin z metodologii naukowych programów badawczych Imre Lakatosa) to taki zespół twierdzeń, którego uczony, będący zwolennikiem danego programu badawczego, nigdy nie porzuci, nawet w obliczu niezgodnych faktów. Relacja między faktami i teoriami nie jest tak prosta, jak to sobie wyobrażają laicy: „Fakty są niezgodne z teoriami? To odrzucamy teorie.” Uczeni mają do swojej dyspozycji szereg sposobów neutralizowania niewygodnych faktów. Najczęściej modyfikuje się teorię, dołącza się jakąś nową hipotezę, zmienia znaczenie używanych słów itd. Nie ma prostej recepty na obalenie twardego jądra. Historia nauki pokazuje, że przypadki, gdy jakiś uczony o ustalonej renomie porzucił utrzymywane wcześniej twarde jądro, są niezwykle rzadkie. Mimo tego notuje się jednak zmiany całych programów badawczych, razem z ich twardymi jądrami. Jest tak wtedy, gdy nowy program badawczy uzyskuje rosnącą aprobatę wśród młodych adeptów nauki.

 (dok. nastąpi)

---